Sorry, this entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.
W ostatnim czasie coraz więcej uwagi poświęca się pamięci zarówno w środkach masowego przekazu, jak i w środowisku naukowym. Dzieje się tak, ponieważ na przestrzeni ostatnich lat dramatycznie wzrasta ilość osób cierpiących na jej zaburzenia.
Głównym powodem poważnych kłopotów z pamięcią, prowadzących do pełnej zależności, jest choroba Alzheimera i pokrewne schorzenia polegające na tzw. neurodegeneracji, czyli chorobowemu uszkadzaniu komórek mózgowych.
Aby dowiedzieć się, jak można przeciwdziałać temu procesowi, należy zrozumieć, na czym on polega i czym jest choroba Alzheimera, a przede wszystkim, zrozumieć czym jest pamięć i dlaczego niektórzy ją tracą.
Chcąc się tego dowiedzieć, konieczne jest poznanie niezwykłego organu odpowiedzialnego za wszystkie aspekty naszego codziennego życia, którym jest mózg. Bez naszej wiedzy zarządza wieloma funkcjami organizmu, takimi jak oddychanie, trawienie czy praca serca i krążenie krwi. Kieruje również wszystkimi świadomie kontrolowanymi procesami, dzięki którym możemy mówić, słuchać, widzieć, poruszać się, zapamiętywać, odczuwać emocje i podejmować decyzje.
W tym artykule, który jest pierwszą częścią serii poświęconej zaburzeniom pamięci, postaram się w jak najprostszy sposób przedstawić, jak jest zbudowany i w jaki sposób działa ten tajemniczy narząd.
Ludzki mózg waży około 1,3-1,5 kg i jest rozmiarów średniego kalafiora. Pomimo swoich niewielkich rozmiarów potrzebuje aż 20 % krwi przepompowywanej przez serce, a w czasie pracy umysłowej nawet więcej. Mózg składa się z trzech podstawowych części: półkul mózgowych, móżdżku i pnia mózgu.
Półkule mózgowe zajmują większość wnętrza czaszki (około 85 % objętości mózgu). Każda z półkul składa się z 4 części, tzw. płatów:
- Czołowego – zlokalizowanego w przedniej części i kontrolującego tak zwane funkcje wykonawcze, czyli myślenie abstrakcyjne, planowanie, organizowanie, rozwiązywanie problemów, a także za uwagę i funkcje motoryczne organizmu.
- Ciemieniowego – położonego się za płatem czołowym i odpowiedzialnego za odbieranie i kojarzenie informacji ze zmysłów.
- Potylicznego – umiejscowionego w tylnej części mózgu. Jego funkcja związana jest z odbieraniem i przetwarzaniem bodźców wzrokowych, czyli widzenie.
- Skroniowego – znajdującego się w bocznej części mózgu, poniżej płata czołowego i ciemieniowego. Płat ten odpowiedzialny jest za odczuwanie zapachów, smaków oraz odbiór dźwięków, a także za formowanie i przechowywanie wspomnień.
Móżdżek sanowi około 10 % objętości mózgu i znajduje się w tylnej części czaszki, pod płatami potylicznymi. Odpowiada za koordynację ruchów i utrzymanie równowagi ciała. Ma dwie półkule, które otrzymują informacje z oczu, uszu, mięśni i stawów o ruchach i aktualnej pozycji ciała. Móżdżek przetwarza te informacje i wysyła instrukcje do pozostałych części mózgu i do organizmu, co pozwala nam płynnie się poruszać i utrzymywać równowagę. Jest również odpowiedzialny za uczenie się schematu ruchu. Dzięki niemu potrafimy wykonywać czynności nie myśląc o nich, np.: prowadzić samochód, jeździć na rowerze czy wchodzić po schodach.
Pień mózgu położony jest na podstawie mózgu, bezpośrednio przed móżdżkiem. Łączy mózg z rdzeniem kręgowym. Pomimo, że jest najmniejszą z czterech podstawowych części mózgu, to jest odpowiedzialny za podstawowe funkcje życiowe, niezbędne do utrzymania nas przy życiu. Należą do nich oddychanie, trawienie czy też regulacja pracy serca lub ciśnienia tętniczego.
Jednak prawdziwa tajemnica kryje się w komórkach, z których są zbudowane wszystkie struktury mózgu – neuronach.
Neurony
Za ich pośrednictwem zachodzą skomplikowane reakcje elektryczno-chemiczne umożliwiające pracę mózgu. Mózg dorosłego człowieka składa się z ok. 100 miliardów takich komórek. Każda z nich składa się z ciała komórki i licznych wypustek (aksonu i dendrytów).
W ciele komórki znajduje się „centrum dowodzenia” i „fabryka”, gdzie zachodzą liczne procesy chemiczne i produkowane są substancje niezbędne do budowy, odżywiania się i komunikacji pomiędzy komórkami.
Akson jest wypustką komórki, wielokrotnie cieńszą od włosa, za pośrednictwem której przekazywane są informację do innych komórek. Dendryty zaś, są swojego rodzaju „antenami” zbierającymi sygnały od innych komórek nerwowych z całego organizmu.
Wypustki neuronu łączą się z wypustkami innych neuronów. Takie połączenia nazywane są synapsami. Właśnie dzięki nim komórki mogą „porozumiewać” się między sobą i przekazywać informacje. Każdy neuron ma połączenia z tysiącami innych komórek nerwowych.
W całym mózgu istnieje ponad 100 bilionów takich połączeń. Neurony za pośrednictwem synaps tworzą bardzo skomplikowaną sieć, zwaną gąszczem neuronów. Żeby ją sobie wyobrazić, można porównać ją do linii telefonicznej lub sieci internetowej w dużym mieście, za pośrednictwem której z niewiarygodną prędkością przesyłanych jest miliony informacji. Następnie trzeba tę sieć zminiaturyzować, wielokrotnie zwiększyć ilość połączeń i skomplikować je, a otrzymamy przybliżony model sieci neuronalnej w mózgu. Informacje pod postacią impulsów elektrycznych przemieszczają się przez sieć komórek nerwowych, tak jak impuls elektryczny biegnie po sieci kabli.
Neurony komunikują się ze sobą za pomocą dendrytów i aksonów. Jeżeli dendryt odbierze sygnał od aksonu innego neuronu, wyzwalany jest impuls elektryczny, który biegnie wzdłuż wypustki do ciała komórki. Tam może być przetworzony i przekazany dalej przez akson. Gdy impuls o wystarczającej sile dotrze do zakończenia aksonu, to do przestrzeni pomiędzy dwiema wypustkami, czyli synapsy, zostaje wydzielona substancja chemiczna tzw. neurotransmiter.
Łączy się on z błoną zakończenia wypustki kolejnego neuronu i wyzwalany zostaje impuls elektryczny, który biegnie dalej. W zależności od siły impulsu elektrycznego wydzielana jest różna ilość transmitera w synapsie, a co się z tym wiąże w drugiej komórce może powstać także impuls elektryczny o różnej sile.
W miejscu połączeń wypustek komórkowych impuls elektryczny zamieniany jest w sygnał chemiczny. Synapsa zbudowana jest z bardzo blisko siebie położonych błon wypustek nerwowych. Gdy impuls elektryczny o wystarczającej sile dotrze do zakończenia wypustki powoduje uwolnienie pęcherzyka z substancją chemiczną, czyli neurotransmiterem, do przestrzeni pomiędzy dwiema wypustkami różnych neuronów. Następnie substancja chemiczna łączy się z wypustką drugiego neuronu i ponownie generuje impuls elektryczny, który biegnie dalej.
Ten proces stanowi podstawę naszych wspomnień, myśli oraz uczuć, a także zapewnia możliwość wykonywania wszystkich ruchów, mówienia, widzenia i słyszenia.
dr n. med. Marcin Ratajczak – specjalista neurolog
