„Ruch jako lek jest lekiem niezastąpionym”
Wiktor Dega
Rozwój medycyny, poprawa warunków życia, przyczyniły się do wydłużenia długości życia człowieka. Polskie dane demograficzne mówią, że do 2030 roku średnia długość życia mężczyzn wzrośnie o 7 lat, kobiet o 5 lat, i wynosić będzie 83,5 roku. Więcej niż 65 lat będzie miało wówczas 25% ludzi, a połowa emerytów przekroczy 75. rok życia, stanowiąc grupę 4 mln osób. W latach 2012–2020 do grupy 65-latków co roku dołącza 200 tys. osób a lata kolejne to w dalszym ciągu największy przyrost ludności w segmencie po 65. roku życia. Ta grupa osób w największym stopniu doświadcza związanych z wiekiem zaburzeń poznawczych, które mogą być często zwiastunem chorób neurodegeneracyjnych. Staje się to coraz bardziej powszechnym i poważnym problemem. Szacuje się, że w miarę upływu czasu i starzenia się populacji liczba osób starszych z chorobą Alzheimera ulegnie zwiększeniu do 106,2 mln w 2050 r. Ten trend potwierdzają liczne źródła, podając jeszcze bardziej niepokojące dane liczbowe: w 2010 roku żyło 35,6 mln osób z otępieniem, a w roku 2050 będzie to już 115,4 mln chorych. Najczęściej występującą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera.
Biorąc pod uwagę konsekwencje zdrowotne, społeczne i ekonomiczne związane z zagadnieniem nie ma wątpliwości, że jest to obecnie poważny problem i stanowi wyzwanie nie tylko dla współczesnej medycyny. Powyższe dane powinny być powodem opracowania odpowiednich zmian w systemie diagnostyki, leczenia, opieki i wsparcia, ze szczególnym uwzględnieniem poprawy dostępności osób starszych z otępieniem do różnorodnych form terapii.
W ostatnich latach wyniki badań epidemiologicznych wykazały, że modyfikowalne czynniki ryzyka, takie jak brak aktywności fizycznej, mogą wpływać na rozwój i stopień zaawansowania choroby Alzheimera. Wyniki badań oceniających rolę aktywności fizycznej wskazują na jej duże możliwości oddziaływania w tym zakresie, a ponadto zwracają uwagę, że wpływa ona także na następstwa związane z chorobą, takie jak zaburzenia nastroju, upośledzenie funkcjonowania czy upadki. W przypadku nietolerancji preparatów farmakologicznych stosowanych w przebiegu choroby Alzheimera terapia pozafarmakologiczna pozostaje jedyną formą leczenia, a wśród nich szeroko rozumiana aktywność fizyczna należy do najprostszych, najbardziej dostępnych i przynoszących równocześnie szereg korzyści zdrowotnych. Pozytywne skutki systematycznie podejmowanej i prawidłowo realizowanej aktywności fizycznej są powszechnie znane zatem pozbawianie się tej formy oddziaływania prozdrowotnego jest w ocenie wielu autorów poważnym uchybieniem.
Obecnie widoczne jest coraz większe zainteresowanie aktywnością fizyczną jako czynnikiem zapobiegającym występowaniu zaburzeń poznawczych u osób starszych oraz wpływającym na rozwój i przebieg choroby Alzheimera. Aktywność fizyczna jest nie tylko jednym z podstawowych elementów zdrowego stylu życia ale również doskonałym sposobem na utrzymywanie funkcjonowania poznawczego na możliwie największym poziomie. Dlatego też równolegle z dbałością o aktywność umysłową powinna iść dbałość o aktywność fizyczną.
Udział aktywności fizycznej i umysłowej w prewencji, jak również w oddziaływaniu na przebieg choroby Alzheimera był tematem licznych badań i w dalszym ciągu jest obszarem zainteresowania. W opublikowanych dotychczas pracach zwracano uwagę, że nie tylko usprawnianie chorego, ale także prewencja wtórna może wywierać wpływ na naturalny przebieg choroby Alzheimera. Wśród wskazówek dotyczących prewencji wtórnej często zwracano uwagę na znaczenie zachowania aktywności ruchowej — systematycznych ćwiczeń prowadzących do poprawy tolerancji wysiłku fizycznego, normalizacji ciśnienia tętniczego, obniżenia masy ciała, normalizacji stężenia cholesterolu.
Podkreśla się, że poprzez poprawę krążenia ogólnego uzyskuje się lepsze ukrwienie, a tym samym lepsze utlenowanie mózgowia. Regularna aktywność fizyczna, dostosowana do wieku i stanu zdrowia, wpływa na poprawę funkcji poznawczych. Zatem aktywność fizyczna to, obok prewencji pierwotnej i wtórnej, ważny element szeroko rozumianej profilaktyki. Aktywny tryb życia bardzo często uruchamia także inne zachowania prozdrowotne, takie jak prawidłowe odżywianie, rezygnację z palenia tytoniu czy higiena snu.
Badanie zależności pomiędzy sprawnością i aktywnością fizyczną a starzeniem poznawczym sięga kilka dekad wstecz do pionierskich badań Spirduso i wsp. W 1978 r. Spirduso i Clifford porównali młodych i starszych aktywnych fizycznie z osobami prowadzącymi bierny tryb życia, badając wpływ aktywności fizycznej na czas reakcji osób starszych (uznawany za miarę tempa opracowywania informacji w układzie nerwowym). Był on istotnie krótszy u osób starszych aktywnych fizycznie w porównaniu ze starszymi nieaktywnymi fizycznie i, co ciekawe, podobny do czasu reakcji osób młodych niećwiczących.
Na korzystny wpływ samego chodzenia na aktywność umysłową u ludzi starszych zwrócili uwagę Abbott i wsp. Oceniając grupę 2 257 mężczyzn w przedziale wiekowym 71.–93. r. ż. wykazali, że u osób pokonujących dziennie dystans ok. 400 m ryzyko otępienia było 1,8 raza większe niż u tych, którzy dziennie chodzili powyżej 3 200 m. Z kolei Friedland i wsp. stwierdzili, że u Kanadyjczyków w młodości pracujących szczególnie intensywnie intelektualnie wystąpienie ryzyka choroby Alzheimera było 2,5 raza mniejsze niż w populacji ogólnej, a u osób wykazujących aktywność fizyczną w formie jazdy na rowerze, spacerów, uprawiania różnych dyscyplin sportowych, początek choroby był nawet o kilka lat późniejszy.
Lindstrom i wsp., badając 135 chorych z chorobą Alzheimera i 331 osób zdrowych w wieku 40–59 lat prowadzących bierny styl życia, wykazali, że każda godzina oglądania telewizji 1,3 raza zwiększała ryzyko choroby Alzheimera. Stwierdzono, że spędzanie wolnego czasu przed telewizorem powodowało regresję umysłową. Z badań Fabrigoule i wsp. przeprowadzonych u 2 040 osób po 65. r.ż. wynika, że regularny udział w życiu towarzyskim i aktywne spędzanie wolnego czasu w formie prac ogrodowych, podróży, spacerów, dodatkowego zatrudnienia, różnych prac ręcznych, obniżało ryzyko choroby Alzheimera.
Hakim i wsp. w 12-letniej obserwacji wykazali, że umieralność mężczyzn, którzy mało chodzili — mniej niż 1 milę (ok. 1,6 km) dziennie — była dwukrotnie większa niż u tych, którzy pokonywali dziennie ponad 2 mile. W czasie 5-letniej obserwacji 4 615 osób powyżej 65. r. ż. bez zaburzeń poznawczych na początku badania Laurin i wsp. rozpoznali łagodne zaburzenia poznawcze u 436 osób, a u 285 osób otępienie. Ryzyko wystąpienia otępienia korelowało przede wszystkim z brakiem aktywności fizycznej. Ryzyko choroby Alzheimera w grupie aktywnych fizycznie było aż o połowę mniejsze. Lytle i wsp., analizując wpływ aktywności fizycznej na wystąpienie zaburzeń otępiennych u 1 146 osób po 65. r.ż. zamieszkujących tereny wiejskie, stwierdzili, że zarówno brak aktywności, jak i jej nadmiar w postaci ćwiczeń wykonywanych 5 razy w tygodniu po 30 minut przyczyniają się do nasilenia otępienia.
Szczepańska i wsp. próbowali ocenić, czy program systematycznych ćwiczeń fizycznych może przyczynić się do poprawy wybranych aspektów funkcjonowania intelektualnego w przypadku osób w podeszłym wieku z obecnymi niewielkimi deficytami poznawczymi. W gimnastyce ogólnousprawniającej prowadzonej 3 razy w tygodniu (60 min) przez 12 tygodni brało udział 31 pacjentów. Grupa kontrolna (31 osób) nie była poddana żadnej terapii. Wykazano poprawę orientacji wzrokowo-przestrzennej, płynności mowy oraz zmniejszenie nasilenia objawów depresji. Szczepańska i wsp. badali także wpływ regularnej aktywności fizycznej na samopoczucie i wybrane aspekty funkcjonowania poznawczego osób starszych z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi. Wyniki pokazały, że aktywność fizyczna nawet o niewielkiej intensywności, ale stosowana regularnie, u osób
w podeszłym wieku przynosi pozytywne zmiany w sferze intelektualnej i emocjonalnej. Zwrócono uwagę, że czynnikiem opóźniającym proces Age-Related Cognitive Decline (pogorszenie funkcji poznawczych związanych z wiekiem) może być aktywność fizyczna.
Analizując piśmiennictwo dotyczące wpływu aktywności fizycznej na sprawność umysłową, spotkać możemy pewne rozbieżności w wynikach prowadzonych badań. Powodem tego mogą być m. in. różne formy aktywności fizycznej, różna częstotliwość podejmowania ćwiczeń ruchowych i czas trwania badania, jak również różna charakterystyka badanych grup. Wskazana jest ponadto realizacja podobnych prac badawczych przeprowadzonych w populacji polskiej. Ważne wydają się tutaj odmienne warunki i styl życia, system opieki nad osobami starszymi czy późna wykrywalność chorób otępiennych. Przeprowadzane były badania dotyczące wpływu aktywności fizycznej na choroby takie, jak nadciśnienie tętnicze, hiperglikemia czy otyłość, jednak w stosunkowo niewielu pracach bada się jej oddziaływanie na funkcjonowanie poznawcze osób starszych. Przedmiot ten znajduje się jednak w zainteresowaniu wielu badaczy co pozwala z niecierpliwością oczekiwać wyników, a przede wszystkich wniosków z nich płynących, w najbliższym czasie.
Programy aktywności fizycznej dla osób z chorobą Alzheimera muszą brać pod uwagę charakter tego schorzenia, jego wpływ na osobę chorego, a także w każdym przypadku uwzględniać indywidualny dobór ćwiczeń, gdyż chorzy z tym samym stopniem zaawansowania choroby mogą różnić się pod względem możliwości ruchowych, nastroju czy schorzeń towarzyszących. Z tego względu zdaniem autora ważne wydaje się przygotowanie specjalistów w tym zakresie, m.in. fizjoterapeutów, oraz edukacja opiekunów, którzy nie tyle mogą, co wręcz powinni realizować z podopiecznym planowane programy aktywności fizycznej przygotowane dla tej grupy chorych. Czy sami powinni ćwiczyć? Oczywiście! Systematycznie podejmowana i prawidłowo realizowana aktywność fizyczna to przecież nie tylko oddziaływanie terapeutyczne ale także profilaktyczne. Ćwicząc więc z podopiecznym i będąc samemu osobą aktywną fizycznie opiekun dba o siebie samego, a przecież świadomy, zdrowy i zaangażowany opiekun to kluczowy i konieczny element dobrej opieki i prawidłowego leczenia pacjenta.
Znany amerykański producent samochodów, Henry Ford, powiedział kiedyś, że gdy jest się zdrowym, nie potrzebuje się ćwiczeń fizycznych, natomiast gdy jest się chorym, nie powinno się ich stosować. Czy miał rację? Wierzę, że obecnie wszyscy wiemy jak bardzo się mylił. Regularna aktywność fizyczna przynosi korzyści zarówno osobom zdrowym (profilaktyka zaburzeń funkcji poznawczych), jak i chorym na chorobę Alzheimera (opóźnienie występowania objawów choroby, wpływa na jej przebieg) i co najważniejsze: jest niezastąpiona i ogólnodostępna. Prawidłowo realizowana, dostosowana do wieku i aktualnego stanu zdrowia, nie wymaga specjalistycznego sprzętu i obiektów sportowych. Może być podejmowana na świeżym powietrzu i w pomieszczeniach zamkniętych, indywidualnie bądź grupowo, a co równie ważne o każdej porze roku i przy każdej pogodzie.
Przed rozpoczęciem wszelkich ćwiczeń fizycznych każdy pacjent, zwłaszcza w wieku starszym, powinien zostać zbadany przez lekarza w celu wykluczenia przeciwwskazań, uwzględnienia współistniejących chorób i obecnego stanu zdrowia oraz aktualnego poziomu sprawności fizycznej. Na tej podstawie doświadczony fizjoterapeuta dobierze ćwiczenia i ustali liczbę powtórzeń oraz pozycje wyjściowe. Jest to szczególnie ważne w tej grupie ćwiczących gdyż zmniejsza ryzyko ewentualnego upadku, urazu i lęku, które skutecznie zniechęcają do ponownego udziału w ćwiczeniach. Indywidualnie dobrane ćwiczenia i forma aktywności ruchowej oraz systematyczne ich wykonywanie pozwolą w bezpieczny i optymalny dla zdrowia sposób cieszyć się z realizowanej aktywności fizycznej.
Życzę Państwu motywacji, wytrwałości i miło spędzonego czasu. Proszę pamiętać, że „nigdy nie jest za późno, aby zacząć, zawsze jest za wcześnie, aby przestać”.
dr n. med. Jerzy Kolenda
