Najlepsze rezultaty w leczeniu zaburzeń o charakterzeotępiennym można uzyskać stosując połączoną terapię farmakologiczną z oddziaływaniem poza farmakologicznym, które powinno być integralną częścią całościowej koncepcji leczenia zaburzeń funkcji poznawczych. Czym zatem jest rehabilitacja funkcji poznawczych? Większości osób termin rehabilitacja kojarzy się z przywracaniem sprawności ruchowej, a przecież może ona obejmować także działania podejmowane w celu odzyskania, w jak największym stopniu, sprawności umysłowej.
Rehabilitacja (łac. re – znów, na nowo, przeciw, habilis – sprawny, należyty, stosowny) jest bowiem procesem, którego celem jest m.in. przywrócenie człowiekowi utraconych funkcji w przebiegu choroby, poprawa jakości życia i integracji społecznej oraz osiągnięcie, przy aktywnym udziale chorego, możliwie najwyższego poziomu jego codziennego funkcjonowania. Czy, podejmując leczenie i przeciwstawiając się rozwojowi demencji, nie tego właśnie byśmy sobie życzyli?
Rehabilitacja funkcji poznawczych obejmuje postępowanie poza farmakologiczne, które według rekomendacji Interdyscyplinarnej Grupy Ekspertów Rozpoznawania i Leczenia Otępień powinno być zalecane u większości chorych. Podejmowane działania prowadzone są w oparciu o szereg metod i technik terapeutycznych, które mogą być realizowane przez opiekuna w środowisku domowym. Z treningiem prokognitywnym (treningiem pamięci, treningiem funkcji poznawczych) możecie Państwo zapoznać się w innym numerze Biuletynu EM. W bieżącym numerze chciałbym przedstawić działania, które być może nieświadomie są już realizowane przez część opiekunów. Należy przy tym pamiętać, że poza podejmowanymi czucie ma także wpływ życzliwy i zapewniający poczucie bezpieczeństwa, stosunek najbliższych wobec chorego.
TRENING ORIENTACHI W RZECZYWISTOŚCI
Trening orientacji w rzeczywistości polega na wielokrotnym, powtarzanym w krótkich odstępach czasu, przypominaniu informacji dotyczących chorego i jego środowiska. Powtarzane informacje powinny zawierać dane takie jak: data urodzenia, wiek chorego, jego aktualne miejsce pobytu, a także podstawowe informacje na temat bliskich (imiona, stopień pokrewieństwa, wiek itd.). Terapia ta może być prowadzona w sposób niesformalizowany, to znaczy przez opiekuna rodzinnego w warunkach domowych, jak również może być prowadzona przez terapeutę podczas zajęć grupowych lub indywidualnych.
TERAPIA REMINISCENCYJNA
Terapia reminiscencyjna polega na odwoływaniu się do przeżyć i doświadczeń z przeszłości chorego przy użyciu różnego rodzaju bodźców, takich jak: stare fotografie (np. rodzinne), ważne wydarzenia, dawniej używane przedmioty, filmy, nagrania z czasów młodości chorego. Terapia ta, w najprostszej postaci, może być prowadzona indywidualnie przez bezpośrednich opiekunów, np. podczas wspólnego oglądania albumów rodzinnych. Należy starać się dotrzeć do najlepiej zachowanych wspomnień i podtrzymywać je. W specjalistycznych ośrodkach terapia ta prowadzona jest w grupach przez wykwalifikowanych terapeutów, którzy unikając wywoływania negatywnych emocji, umiejętnie zachęcają chorych do dzielenia się swoimi wspomnieniami i wspólnego dyskutowania na ich temat. Terapia ta, poza oddziaływaniem na procesy poznawcze, wpływa również na nastrój, dlatego należy starać się przywoływać pozytywne, radosne wspomnienia, a unikać nieprzyjemnych przeżyć. Usprawnia ona zdolność komunikacji, zarówno werbalnej jak i pozawerbalnej. Podkreśla się pozytywny wpływ tej terapii zarówno na pacjenta, jak i jego opiekuna, ponieważ ma ona istotne znaczenie dla podtrzymania poczucia tożsamości chorego, a opiekun biorący w niej udział w większym zakresie potrafi zrozumieć chorobę.
TERAPIA ZAJĘCIOWA
Terapia zajęciowa polega na wykonywaniu czynności, które w przeszłości stanowiły dla chorego źródło satysfakcji. Czynnościami tymi mogą być majsterkowanie, szydełkowanie, robienie na drutach, pielęgnacja roślin, praca w ogródku, prace domowe czy kuchenne. Może być ona realizowana podczas zajęć grupowych, ale najlepiej jest prowadzić ją w środowisku chorego – w domu, angażując chorego do pomocy w domowych czynnościach dnia codziennego. W literaturze podkreślane jest duże znaczenie tej terapii, ponieważ zaspokaja ona psychospołeczne potrzeby chorych, podtrzymuje zachowane umiejętności, a także przeciwdziała występowaniu zaburzeń zachowania i daje poczucie „bycia potrzebnym”. Nie bez znaczenia też jest fakt, że metoda ta jest bardzo łatwa do stosowania. Jej realizowanie, jak w przypadku pozostałych terapii, wymaga przestrzegania jednak pewnych zasad m.in. poziom trudności i złożoność podejmowanych przez pacjenta działań powinien być dostosowany do jego możliwości.
TERAPIA WALIDACYJNA
Polega na uważnym słuchaniu wypowiedzi chorego i wskazywaniu mu, które z nich są sensowne i znaczące, a także na poznaniu uczuć chorego, uznaniu ich i utwierdzeniu go co do ich ważności. Cel ten można osiągnąć poprzez rozmowę z chorym, wysłuchanie go i poświęcenie mu chwili czasu. U osób ze znacznym stopniem zaawansowania choroby terapia ta ogranicza się do kontaktu pozawerbalnego, który polega na „byciu z chorym”, trzymaniu go chwile za rękę, przytuleniu, zapewnieniu o swojej obecności.
ARTTERAPIA
Terapia poprzez sztukę jest rodzajem psychoterapii polegającej na wyrażaniu swoich emocji za pomocą aktywności twórczej, która może być realizowana m. in. poprzez rysowanie, malowanie, rzeźbienie, lepienie z plasteliny lub gliny, kolorowanie, wyklejanie (collage). Najczęściej prowadzona jest w grupach przez terapeutę. Pozwala ona chorym, szczególnie z zaburzeniami mowy, na pozawerbalne wyrażenie swoich emocji kolorem, formą lub kształtem. Umożliwia samodzielne decydowanie w zakresie wyboru materiału, koloru i tematu pracy, co daje pewnego rodzaju poczucie niezależności. Aktywne tworzenie podtrzymuje zdolności ruchowe, manualne oraz praksję konstrukcyjną. Ponadto stymuluje do kreatywnego myślenia i sprzyja podtrzymywaniu kontaktów społecznych. Powyższy model terapii dotyczy osób z łagodnymi lub średnio zaawansowanymi zaburzeniami funkcji poznawczych. U chorych z cięższymi postaciami choroby terapia sprowadzać się może do kolorowania obrazków, rola terapeuty natomiast do sugerowania wyboru odpowiednich kolorów. U części pacjentów, zwłaszcza że znacznego stopnia zaburzeniami ruchowymi, uwagi i koncentracji, stosowanie terapii sztuką może być trudne i przynosić efekty odwrotne do zamierzonych, dlatego też bardzo ważna jest rola wykwalifikowanego terapeuty, który w sposób odpowiedni dostosowuje ćwiczenia do poziomu otępienia i stanu chorego konkretnego dnia.
MUZYKOTERAPIA
Muzykoterapia polega na wykorzystaniu muzyki lub jej elementów w celu uzyskania efektów terapeutycznych. Daje ona wiele możliwości terapeutycznych, takich jak: śpiewanie, granie na instrumentach, klaskanie do rytmu lub jego wystukiwanie. Powinny one być stosowane w zależności od stopnia zaburzeń funkcji poznawczych. Terapia ta może być prowadzona w grupach terapeutycznych i polegać na odtwarzaniu chorym popularnych piosenek z czasów ich młodości (lub pieśni religijnych, narodowych), wspólnym śpiewaniu, tańczeniu czy choćby klaskaniu w rytm muzyki. Może ją również samodzielnie stosować opiekun rodzinny. W przeprowadzonych badaniach zaobserwowano pozytywny wpływ muzykoterapii na stan emocjonalny, nastrój (działa uspokajająco) oraz interakcje społeczne.
Przedstawione metody nie są wyłącznie sposobem na wspólne spędzanie czasu z chorym. W przypadku osoby z otępieniem są równocześnie interwencją terapeutyczną i dlatego należy przestrzegać zasad, które pozwolą na osiągnięcie, w możliwie największym stopniu, celów terapii i utrzymać charakter terapeutyczny wspólnych zajęć. Mają one taki charakter gdy są w prawidłowy sposób dostosowane do rodzaju i poziomu zaburzeń konkretnego pacjenta, do jego możliwości i potrzeb danego dnia. Nie mogą być zbyt trudne, ani zbyt proste, nie mogą także wywoływać negatywnych emocji. Są to zasady i sytuacje, które potrafi przewidzieć i prawidłowo na nie zareagować wykwalifikowany terapeuta, a w których ciężko czasem odnaleźć się najbliższemu opiekunowi. Nie sposób przedstawić ich wszystkich w niniejszym artykule. Dlatego też w procesie postępowania poza farmakologicznego niezwykle ważna i kluczowa jest edukacja osoby, która spędza z pacjentem i poświęca mu najwięcej czasu – opiekuna. Świadomy i zaangażowany opiekun to konieczny element dobrej opieki i prawidłowego leczenia.
dr n. med. Jerzy Kolenda
