Gluten to rodzaj białka zawarty w pszenicy, życie i jęczmieniu. Owies nie zawiera glutenu, ale zawiera inne białko – aweninę, którego właściwości nie są do końca znane, dlatego aktualnie zaleca się osobom pozostającym na diecie bezglutenowej spożywanie niewielkich ilości produktów z owsa. Natomiast produktami naturalnie bezglutenowymi są: kukurydza, ryż, ziemniaki, soja, proso, gryka, tapioka, amaÂrantus, maniok, soczewica, fasola, orzechy, a także mięso, owoce i warzywa. Za bezglutenowe uznaje się również produkty przetworzone, w których zawartość glutenu nie przekracza 20 ppm (20 mg na kg) i oznacza się je międzynarodowym znakiem przekreślonego kłosa.
Gluten jest czynnikiem odpowiedzialnym za wystąpienie trzech grup schorzeń, z których każda ma innym mechanizm. Pierwszą grupę stanowią choroby o podłożu autoimmunologicznym, z których najbardziej znaną jest choroba trzewna, czyli celiakia. Druga grupa to zaburzenia na tle alergicznym, z których najczęstsza jest alergia na pszenicę. Niedawno opisano także trzecie schorzenie związane z glutenem – tzw. nadwrażliwość na gluten (ang. gluten sensitivity).
Celiakia to choroba o podłożu genetycznym, w której po spożycie glutenu dochodzi do uszkodzenia kosmków jelita cienkiego, co powoduję zaburzenia wchłaniania ważnych substancji takich jak np. żelazo. Może ujawnić się w każdym wieku, częściej chorują na nią kobiety. Szacuje się, że występuje u 1 na 100 osób, ale ze względu na różnorodność objawów jej wykrywalność jest znacznie niższa. Jest to bowiem choroba, która może dawać bardzo różne objawy – od bólów brzucha i biegunek po niedobór wzrostu czy nawet zaburzenia neurologiczne lub bezpłodność u dorosłych już kobiet. Często łączy się z innymi chorobami o charakterze autoimmunologicznym np. cukrzycy typu 1 czy choroby tarczycy.
Alergia na gluten dotyczy 10-25% osób z alergią pokarmową, a sam gluten jest jedną z najczęściej (po mleku krowim) uczulających produktów. Objawy alergii są takie same jak w przypadku uczulenia na inne produkty. Mogą wystąpić natychmiast, po kilku godzinach, ale czasem nawet po 1-2 dniach. Należą do nich wymioty, biegunka, zmiany na skórze, wodnisty katar, czy skurcze oskrzeli. Rodzaj objawów związany jest z wiekiem. U dzieci najczęściej są to zmiany skórne, rzadziej objawy ze strony przewodu pokarmowego czy oddechowego. W przeciwieństwie do celiakii większość dzieci wyrasta z tego typu alergii i dlatego też nie muszą stosować diety przez całe życie.
Nadwrażliwość na gluten to sytuacja, w której stwierdza się nietolerancję glutenu, natomiast wykonane badania wykluczają celiakię czy też alergię na pszenicę. Pacjent zgłasza objawy takie jak ból brzucha, głowy, różnego rodzaju zmiany skórne czy uczucie przewlekłego zmęczenia.
Czy warto zatem wykluczyć na stałe gluten z diety już od najmłodszych lat?
Rekomendacje żywieniowe zalecają wprowadzanie niewielkich ilości glutenu do diety 5-6 miesięcznych niemowląt. Następnie stopniowo zwiększa się jego ilość (chleb, biszkopty, makaron). W przypadku, gdy nie obserwujemy żadnych niepokojących objawów, a dziecko rośnie i rozwija się prawidłowo nie ma sensu wykluczanie glutenu z jego diety. Jeśli jednak obserwujemy niepokojące objawy takie jak np. bóle brzucha lub słabe przyrosty masy ciała warto jest skonsultować się z lekarzem, nie jest natomiast wskazane wprowadzanie diety bezglutenowej na własna rękę (przed konsultacją specjalistyczną), ponieważ może to potem znacznie utrudnić diagnostykę. Z drugiej jednak strony warto jest wprowadzać do diety dziecka produkty bezglutenowe, takie jak np. kasza gryczana lub jaglana, ale nie dlatego, że są bezglutenowe, tylko dlatego, że mają one wysoką wartość odżywczą (zawierają witaminy z grupy B, wapń czy żelazo). Czyli jak zwykle – najlepszy jest złoty środek.
dr n. med. Aleksandra Zalewska-Szymanowicz – specjalista chorób dzieci, specjalista gastrolog
