W ostatnim czasie coraz więcej mówi się o zaburzeniach pamięci i chorobie Alzheimera. Dzieje się tak, ponieważ starzeje się populacja, wzrasta średnia długość życia, a to powoduje większą zapadalność na choroby związane z wiekiem. Należą do nich, poza chorobą Alzheimera, również nadciśnienie tętnicze, hipercholesterolemia, choroby układu sercowo-naczyniowego. Z większością nich współczesna medycyna radzi sobie dobrze. Wszyscy wiemy, jak je diagnozować, jak im zapobiegać i monitorować. W przypadku zaburzeń pamięci wiedza ta niestety nie jest już tak powszechna, a problem jest ogromny. Każdy z nas myślą o starości chciałby być w tym okresie w miarę sprawny i samodzielny.
Niestety badania epidemiologiczne wykazują, że po 85 roku życia co druga osoba będzie miała poważne problemy z pamięcią. Oczywiście możemy mieć nadzieję że będziemy w tej drugiej„zdrowszej” połowie i choroba Alzheimera nas ominie. Jednak wówczas najprawdopodobniej będziemy opiekunem osoby z otępieniem. Czy to oznacza, że nic nie można zrobić i nasz los jest przesądzony? Poniżej postaram się odpowiedzieć na to i inne najczęstsze pytania, z jakimi zwracają się do mnie pacjenci.
Chyba mam kłopoty z pamięcią. Jak sprawdzić czy z moją pamięcią jest wszystko w porządku?
Jeżeli zauważyłeś lub podejrzewasz u siebie lub swojego bliskiego narastające zaburzenia pamięci konieczne jest zgłoszenie się do specjalisty. Lekarzami zajmującymi się zaburzeniami pamięci są neurolodzy i psychiatrzy. Istnieje wiele ośrodków specjalizujących się w diagnostyce i leczeniu takich zaburzeń. W tego typu ośrodkach można uzyskać najbardziej fachową pomoc. Warto jest też zgłosić się na przesiewowe badania pamięci organizowane przez tego typu placówki, ponieważ, poza zbadaniem funkcjonowania mózgu, można uzyskać tam cenne porady dotyczące profilaktyki. Zapytaj lekarza rodzinnego lub skontaktuj się ze stowarzyszeniem alzheimerowskim – na pewno wskażą, gdzie w pobliżu twojego miejsca zamieszkania znajduje się specjalistyczny ośrodek, do którego należy się zgłosić. Nie zwlekaj! Każdego dnia może dochodzić do nieodwracalnych uszkodzeń komórek nerwowych.
Jakim badaniom powinienem się poddać by sprawdzić moją pamięć?
Pierwszym etapem diagnostyki powinny być testy funkcji poznawczych określające ich poziom oraz ewentualnie obecność i stopień zaburzeń. Funkcje poznawcze to wszystkie procesy zachodzące w mózgu, umożliwiające zapamiętywanie i odtwarzanie z pamięci oraz wszystkie inne aktywności intelektualne, takie jak rozwiązywanie problemów, rozmawianie i czytanie ze zrozumieniem oraz planowanie.
Testy najczęściej przeprowadza psycholog lub lekarz i polegają one na odpowiadaniu na pytania dotyczące bieżących wydarzeń, zapamiętywaniu listy słów, rysowaniu oraz wykonywaniu prostych obliczeń.
Testy te mogą wykazać stan prawidłowy, czyli odpowiedni dla wieku i poziomu wykształcenia lub różny poziom ich zaburzeń:
- Łagodne zaburzenia poznawcze (MCI), czyli takie zaburzenia pamięci (i innych funkcji poznawczych), które nie utrudniają funkcjonowania w codziennym życiu, ale są znacznie poniżej średniej dla danego wieku i poziomu wykształcenia. Tego typu zaburzenia często zauważane są przez najbliższe osoby.
- Otępienie, czyli zaburzenia funkcji poznawczych w sposób istotny pogarszające funkcjonowanie w czynnościach dnia codziennego. Otępienie w zależności od nasilenia zaburzeń można podzielić na 3 stadia: łagodne (pacjent jest zdolny do wykonywania większości czynności samodzielnie lub z niewielką pomocą, największe trudności sprawiają zadania złożone, wieloetapowe wymagające planowania) oraz umiarkowane i głębokie (pacjent nie jest zdolny do samodzielnego funkcjonowania i wymaga pomocy w podstawowych czynnościach takich, jak jedzenie czy toaleta, z reguły ma już trudności w samodzielnym poruszaniu i pozostaje przez większość czasu w łóżku lub fotelu).
Oceniając stopień funkcjonowania, zawsze trzeba się odnosić do poziomu, jaki pacjent prezentował przed pojawieniem się zaburzeń. Objawem otępienia będą problemy z obsługą komputera przez informatyka, a dla osoby używającej go sporadycznie prawdopodobnie będzie to stan normalny. Podobnie trudności w przygotowaniu posiłku dla gospodyni domowej można traktować, jako objaw otępienia w przeciwieństwie do osoby nigdy niezajmującej się gotowaniem.
Jeżeli testy wykażą, że z moją pamięcią jest coś nie tak – to, co dalej? Czy to oznacza, że (za)choruję na “Alzheimera”?
Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. Ryzyko jej wystąpienia w 65 r.ż. wynosi około 5% i wzrasta wraz z wiekiem, podwajając się co 5 kolejnych lat. Po 85 r.ż. co druga osoba jest zagrożona wystąpieniem otępienia na tle tej choroby. Należy jednak pamiętać, że nie każde zaburzenia pamięci oznaczają chorobę Alzheimera. Istnieje wiele innych przyczyn zaburzeń pamięci, takich jak choroby układu sercowo naczyniowego, guzy mózgu, niedobory witaminowe, depresja czy też zaburzenia hormonalne, do których należy niedoczynność tarczycy. Kolejnym etapem powinno być ustalenie przyczyny stwierdzanych zaburzeń.
Jakie badania powinny być wykonane, aby ustalić, co jest przyczyną zaburzeń pamięci?
W pierwszej kolejności należy wykluczyć choroby internistyczne mogące powodować zaburzenia pamięci, a wśród nich przede wszystkim: niedoczynność tarczycy, niedokrwistość, uszkodzenie wątroby i nerek. Niedobór witaminy B12 i kwasu foliowego są również istotnymi przyczynami zaburzeń pamięci. Ważnym też jest ustalenie czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (m.in. udaru mózgu i zmian miażdżycowych naczyń krwionośnych mózgu), ponieważ te choroby są drugą, co do częstości przyczyną otępienia.
Do tych celów służą podstawowe badania laboratoryjne krwi. Jeżeli stwierdzimy odchylenia w tych badaniach konieczne jest wdrożenie leczenia i ponowna ocena funkcji poznawczych.
Po wykluczeniu chorób ogólnych mogących być przyczyną zaburzeń pamięci konieczna jest diagnostyka specjalistyczna, do której należą badanie obrazowe mózgowia ( tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny).
Tego typu badania powinny być zlecane przez specjalistę po przeprowadzeniu pełnego badania i uzyskaniu informacji o przeszłości chorobowej pacjenta. Ich ocena jest niemożliwa w oderwaniu od całokształtu obrazu klinicznego. Ponadto niektóre stany kliniczne są przeciwskazaniem do wykonywania tego typu badań.
Co mogą wykazać badania obrazowe mózgu i po co się je wykonuje?
Badania obrazowe pokazują strukturę mózgu. Istnieje szereg patologicznych zmian tej struktury mogących powodować zaburzenia pamięci. Należą do nich, między innymi, wspomniane już guzy mózgu oraz zmiany niedokrwienne, czyli poudarowe. Zaliczamy do nich również mikroudary. Są to zmiany wywołane niedokrwieniem i uszkodzeniem komórek nerwowych na małym, ograniczonym obszarze. Nie powodują one wyraźnych objawów klinicznych takich jak niedowłady kończyn czy też zaburzenia mowy – wiele takich zmian może jednak prowadzić do zaburzeń pamięci, a nawet otępienia zwanego naczyniopochodnym.
W końcu badania te mogą wykazać też zaniki mózgu lub jego poszczególnych struktur. Stwierdzenie takich zaników dominujących w okolicy płatów skroniowych i ciemieniowych, a zwłaszcza formacji hipokampa przemawia za chorobą Alzheimera. Nasilenie zaników w innych częściach mózgu może przemawiać za innymi chorobami neurodegeneracyjnymi.
Co gdy badania są prawidłowe?
Jeżeli wszystkie wykonane badania wypadły prawidłowo lub nie można na ich podstawie ustalić rozpoznania istnieje prawdopodobieństwo, że przyczyną stwierdzanych zaburzeń pamięci może być patologia Alzheimerowska, czyli odkładanie się w mózgu nieprawidłowych białek. Należą do nich.: Beta Amyloid i Białko Tau.
Działają one toksycznie na komórki nerwowe. Obecność tych białek powoduje obumieranie neuronów a proces taki nazywamy neurodegeneracją. Gdy proces ten jest na początkowym etapie w wyżej opisanych badaniach nie będziemy mogli dostrzec żadnych zmian.
Gdy zaburzenia pamięci i funkcjonowania są duże – odpowiadające, co najmniej umiarkowanemu otępieniu, z dużym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, że przyczyną jest właśnie ch. Alzheimera. Gdy zaburzenia pamięci są niewielkie i odpowiadają łagodnym zaburzeniom poznawczym lub wczesnej fazie łagodnego otępienia jednoznaczne ustalenie przyczyny jest bardzo trudne.
Dlatego też należy podjąć wszelkie możliwe działania, aby ustalić jak najdokładniejsze rozpoznanie – im wcześniej zostanie ono postawione tym szybciej można wdrożyć leczenie.
Czy można wykluczyć lub potwierdzić chorobę Alzheimera?
Do niedawna jedyną możliwością stuprocentowego potwierdzenia rozpoznania było badanie histopatologiczne, czyli pobranie fragmentu tkanki mózgowej i zbadanie jej pod mikroskopem w celu potwierdzenia obecności nieprawidłowych białek. Praktycznie było to jednak możliwe dopiero po śmierci.
Obecnie istnieją specjalne badania umożliwiające zweryfikowanie czy w mózgu odkładają się nieprawidłowe białka typowe dla choroby Alzheimera. Te białka nazywane są też biomarkerami, czyli znacznikami biologicznymi. Biomarkery są substancjami, które mogą być oznaczane, a ich obecność wskazuje na daną chorobę lub ryzyko jej rozwinięcia. Na przykład, wysoki poziom glukozy we krwi jest biomarkerem cukrzycy, a poziom cholesterolu może być biomarkerem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego.
Do wykrycia biomarkerów choroby Alzheimera można wykorzystać badanie PET-TK i badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Niestety w naszym kraju metody te nie są wykonywane standardowo. Ich wykonanie umożliwia udział w programach naukowych i badaniach klinicznych.
Czym jest badanie płynu mózgowo rdzeniowego i czy jest ono bezpieczne?
Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego polega na analizie płynu pobranego z kanału kręgowego. Zazwyczaj płyn pobierany jest z okolicy lędźwiowej kręgosłupa w miejscu gdzie nie ma już rdzenia kręgowego, a więc nie ma też niebezpieczeństwa jego uszkodzenia. Z reguły pacjent kładzie się na boku z przygiętą do klatki piersiowej głową oraz zgiętymi i przyciągniętymi do brzucha kolanami. Lekarz wykonujący procedurę w pierwszej kolejności znieczula skórę i tkanki podskórne. Pacjent odczuwa jedynie niewielkie ukłucie podczas podania znieczulenia. Samo pobranie płynu jest zazwyczaj zupełnie bezbolesne. Pobrany płyn jest przekazywany do laboratorium gdzie dokonuje się jego analizy.
Czym jest badanie PET-TK i czy jest ono bezpieczne?
Badanie to jest połączeniem pozytonowej tomografii emisyjnej (PET) z tomografią komputerową (TK). PET to innowacyjna metoda diagnostyki obrazowej, która pozwala na wykonanie szybkiego, bezbolesnego i bezpiecznego badania ciała pacjenta.
Przed badaniem pacjent otrzymuje dożylnie w zastrzyku preparat zwany radiofarmaceutykiem. Do celów diagnostyki choroby Alzheimera używa się przeciwciał monoklonalnych połączonych z radioaktywnym izotopem fluoru. Izotop ten cechuje się krótkim czasem połowicznego rozpadu, co oznacza, że, jego własności promieniotwórcze wyczerpują się podczas badania i dawka promieniowania jest bezpieczna dla pacjenta. Podczas badania mózgu jednocześnie wykonywane jest skanowanie PET, przedstawiające zgromadzony w mózgu znacznik oraz tomografia komputerowa, obrazująca struktury anatomiczne mózgu. Połączenie tych dwóch metod (PET-TK) pozwala na bardzo dokładną ocenę zmian, identyfikację ognisk choroby i określenie ich położenia.
Po co te wszystkie badania skoro choroba Alzheimera jest nieuleczalna?
To prawda, że na chwilę obecną nie można wyleczyć choroby Alzheimera. Aktualnie zarejestrowane leki nie powodują spowolnienia lub zatrzymania procesu chorobowego mogą jedynie złagodzić jego objawy. Jednak wczesne wykrycie choroby zwłaszcza na etapie łagodnych zaburzeń poznawczych umożliwia podjęcie działań mogących opóźnić wystąpienie pełnoobjawowej choroby oraz przygotować się na jej wystąpienie. Jest to istotne również w świetle różnego rodzaju decyzji życiowych i planów na przyszłość.
Ponadto wcześnie podjęta diagnostyka może ujawnić inne przyczyny zaburzeń pamięci poddające się leczeniu.
Jakie jest leczenie choroby Alzheimera i kiedy je rozpocząć?
Obecnie na świecie zarejestrowanych jest 5 leków, z czego w Polsce stosowane są trzy. Prowadzonych jest jednak wiele badań i programów naukowych badających nowe preparaty. Poza leczeniem farmakologicznym bardzo istotne jest postępowanie pozafarmakologiczne takie jak ćwiczenia pamięci i aktywność fizyczna. Są one szczególnie ważne, jako działania profilaktyczne mogące opóźnić lub nawet zapobiec wystąpieniu pełnych objawów otępienia
Czy można zapobiec chorobie Alzheimera?
Istnieją czynniki ryzyka sprzyjające rozwojowi choroby. Można podzielić je na modyfikowalne i niemodyfikowalne. Do niemodyfikowalnych czynników ryzyka należy wiek oraz obciążenie rodzinne. Badania wykazały, że większe ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera występuje wśród krewnych pierwszego stopnia (rodzeństwa lub dzieci) osoby chorej. Jeżeli w rodzinie występuje lub występowało więcej przypadków zachorowania wśród bliskich krewnych ryzyko to wzrasta.
Do modyfikowalnych czynników ryzyka, czyli takich, na które możemy mieć wpływ należą: palenie tytoniu, otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze i wysoki poziom cholesterolu oraz niski poziom aktywności fizycznej. Co ciekawe, największe znaczenie dla rozwoju otępienia i choroby Alzheimera ma występowanie tych czynników w średnim wieku (a nie w momencie rozpoznania). Wymienione powyżej czynniki są ściśle związane z ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego. Pozostałe czynniki modyfikowalne to niski poziom wykształcenia formalnego oraz małe zaangażowanie społeczno-towarzyskie. Badacze twierdzą, że wysoki poziom wykształcenia i angażowanie się w różnego rodzaju aktywności społeczne i towarzyskie sprzyja powstawaniu większej ilości połączeń pomiędzy komórkami w mózgu. Dzięki temu jest on „wytrenowany” jak mięśnie u sportowca i bardziej odporny na działania czynników uszkadzających komórki nerwowe. Aktywność intelektualna taka jak udział w wydarzeniach kulturalnych, podróże, poznawanie nowych ludzi, gry towarzyskie oraz zdobywanie nowych doświadczeń, a także ćwiczenia usprawniające pamięć i inne funkcje poznawcze powoduje zwiększenie połączeń pomiędzy neuronami.
Zatem receptą na dobrą pamięć jest regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta i ćwiczenia intelektualne w myśl dobrze znanego powiedzenia – lepiej zapobiegać niż leczyć.
lek. Marcin Ratajczak – specjalista neurolog
